به حساب تاریخ؛ کتابی که مشابهت بشر تاریخ معاصر را با نیاکانمان نشان می دهد - بانو هما

جو گالدی و دیوید آرمیتاژ دو تاریخ نگار مطرح در کتاب خود با عنوان مانیفست تاریخ آورده اند: در میان بحران کوتاه مدت گرایی که دنیا ما دچارش است، احتیاج داریم به جایی مراجعه کنیم که اطلاعاتی درباره مناسبات گذشته و آینده مان ارایه بدهد. و کتاب به حساب تاریخ: 3495 عدد ضروری برای توضیح تاریخ و اقتصاد دنیا از داده های بزرگ تاریخی که منبعی بی خاتمه برای تامین همین احتیاج است.

بانک داده های تاریخ دنیا (سشات) در سال 2011 میلادی و با هدف درازمدتِ جمع آوری و طبقه بندی اطلاعات معتبر و دست یافتنی درباره گذشته بشر تاسیس شد. نام سِشات از الهه مصری نوشتن و ثبت گرفته شده است و گروه بزرگ و بین المللی از تاریخ نگاران، باستانشناسان، مردم شناسان و بسیاری از متخصصان دیگر در چارچوب آن با یکدیگر همکاری می نمایند.

این منبع به شکل اجتناب ناپذیری ناکامل و به صورت دائمی در معرض به روز شدن است؛ اما این ادعا را هم دارد که جامع ترین منبع اطلاعات درباره تاریخ بشر است که تا به امروز در یک جا جمع آوری شده است. اطلاعات مالی که امروزه در اختیار داریم، برای امتحان کردن فرضیه ها درباره تحول روز به روز نظام های مالی به کار گرفته می شوند و داده های مالی گذشته هم به شیوه مشابهی برای امتحان کردن فرضیه ها درباره اوج گیری، عملکرد و سقوط جوامع در سراسر دنیا کاربرد دارند.

به عنوان مثال، چه چیزی باعث می شود حکومت ها توسعه یابند و توانایی توسعه خود را داشته باشند؟ چرا بعضی جوامع سطوح بالای رشد و رفاه را تجربه می نمایند؛ اما برای بقیه جوامع این اتفاق نمی افتد؟ جمعیت، جنگ و تکنولوژی چه نقشی در تکامل نهادهای اجتماعی ایفا می نمایند؟ تنها راه برای پاسخ دادن به چنین پرسش هایی این است که آن ها را با داده های تاریخی موجود بیازماییم. کتاب حاضر با جمع آوری داده ها و روش نکردن بعضی ترندها و الگوهای مهم در این داده ها سعی نموده از زاویه ای تازه به گذشته بنگرد.

مثلا یکی از نقاط خوب برای آغاز، جوامع کشاورزی غرب آسیا در دوره نئولیتیک (نوسنگی) در حدود 10 هزار سال پیش هستند و این فرایند را می توان تا قرن نوزدهم میلادی پیش برد. دوره نئولیتیک (نوسنگی) در بسیاری از منطقه ها دنیا به عنوان توصیفی دیگر برای دوره انقلاب کشاورزی به شمار می رود؛ دوره مهمی که بشر تصمیم گرفت سکونتگاه دائمی داشته باشد و جوامع مشخصی را در اطراف آن بسازد. بعلاوه یکی از پرسش های کتاب این است که چگونه نوآوری های مهم اداری و تکنولوژیکی در دنیا پراکنده شدند و چه تاثیری روی حکومت ها و بقای آن ها گذاشتند.

دلیل آنکه در این کتاب به قرن بیستم و پس از آن پرداخته نمی شود این است که اطلاعات درباره این دوران به سهولت قابل دسترس است؛ در حالی که درباره دوره های قبل تر (دوره پیشاصنعتی) این طور نیست. با این حال، اطلاعات درباره بعضی جوامع در قرون نوزدهم و بیستم میلادی هم تا خاتمه کتاب برای مقایسه داده ها ارایه شده است. روش ارایه اطلاعات در این کتاب شاید برای خوانندگان کتاب های جیبی دنیا به روایت عدد اکونومیست که سالانه به روز می شود، آشنا باشد.

معیارهایی مثل بزرگی جوامع، مقدار جمعیت و امید به زندگی در آن ها تقریبا مسیری مستقیم از دوران باستان تا امروز را برای تحلیل و آنالیز داده ها فراهم می نماید. اما اطلاعات غیر عمومی تر و روشنگری که نقطه تشخیص و تفریق بین جوامع مختلف گذشته هستند هم در این کتاب آنالیز شده اند؛ اطلاعاتی مثل تکنولوژی های موجود در کشاورزی و متالورژی، نظام های مالیاتی، عملکرد نهادهای حاکم و چگونگی تامین کالاهای عمومی در جوامع مختلف.

در خاتمه کتاب، هر یک از این داده ها به شکل جدول مقایسه ای و با تقسیم به دوره های باستان، قرون وسطی، مدرن اولیه و مدرن هم جمع بندی و ارایه شده اند. بعلاوه فرایند پراکندگی جغرافیایی فن آوری های مهم و نهادهای اجتماعی-از شکل گیری سواره نظام گرفته تا ضرب سکه- در این کتاب آنالیز شده اند.

هر یک از جوامع آنالیز شده در این کتاب، ابتدا به شکل پایه ای معرفی شده اند و سپس مجموعه ای مشترک از شاخص ها در خصوص هر یک از آن ها آنالیز شده است. آنچه کتاب به حساب تاریخ: 3495 عدد ضروری برای توضیح تاریخ و اقتصاد دنیا می بینید در واقع نشان می دهد بشر در 10 هزار سال گذشته تا چه حد به عنوان یک گونه پیشرفت نموده است.

نویسندگان در کتاب به حساب تاریخ از جوامع شکارچی-گردآور به نخستین سکونتگاه ها و نخستین حکومت های باستانی که پادشاه-خدایان بر آن ها حکم می راندند، رسیده و سپس راه خود را به سمت دولت شهرهای مدرن که صدها میلیون نفر ساکنشان هستند و هزاران فناوری در آن ها شکل گرفته است، ادامه داده اند.

از سوی دیگر، این کتاب نشان می دهد ما چقدر با اجدادمان و بعلاوه با سایر نوع بشر معاصرمان نزدیکی و مشابهت داریم. همه ما به سازماندهی و وحدت اجتماعی در میان جمعیت های بزرگ و متنوع احتیاجمندیم. همه ما به نوآوری برای بقا در فضای فیزیکی و اجتماعی اطراف خود احتیاجمندیم. همه ما احتیاج داریم برای مقابله با بلایای طبیعی از تجربیات دیگران بیاموزیم و با همسایگان تعامل داشته باشیم؛ حتی اگر آن ها مقاصدشان کاملا نیک نباشد.

کلمه یونانی هیستوریا که کلمه انگلیسی history به معنای تاریخ از آن گرفته شده است، به معنای قضاوت بوده است. تاریخ بر اساس قضاوت تاریخ نگار و قدرت کارفرما (یا حکومت) می تواند به شکل های مختلفی ثبت و ضبط شود. بر این اساس، تعجبی ندارد که بعضی جوامع باستانی دنیا به عنوان جوامع عقب مانده و بی تاریخ معروفیت پیدا نموده اند؛ چون تاریخ آن ها به جای آن که به وسیله خودشان نوشته شود، به وسیله غیربومیان روایت شده است. آنجا که پای اثبات توانایی ها به میان می آید، همیشه به کوشش داخلی برای ارایه تصویر درست از خود به دیگران احتیاج است.

از سوی دیگر، همین مسله روایت هم بُعد جالب دیگری از قضیه تاریخ است. تا زمانی که ثبت حوادث گذشته به صورت قصه گونه و روایتی (معنای دیگر هیستوری) انجام می گیرد، بعضی داده ها و فرایندها که می توانسته اند اهمیت زیادی هم در تحلیل نهایی داشته باشند، کنار گذاشته می شوند. اینجاست که باید ارقام و علم آمار را وارد کرد. تا زمانی که آمار نسبتا معتبر درباره گذشته ملل و سرزمین ها وجود داشته باشد، می توان جلوی روایت های پیشداورانه تاریخی درباره آن ها را گرفت. آمار و ارقام این قدرت را دارند که به تحلیل گر (از هر طیف فکری یا از هر کشوری که باشد) نشان بدهند که در هر دوره تاریخی کدام سرزمین ها بهتر اداره می شدند، کدام ها جمعیت بیشتری داشتند و کدامیک با دیوان سالاری توانستند به نحوه اداره سرزمین خود نظم بدهند.

حتی آنالیز فراز و فرودهای هر سرزمین در طول تاریخ هم با توسل به آمار و ارقام آسان تر می شود. در همین دنیا امروز، رسانه ها از زوال بعضی کشورها صحبت می نمایند یا سرنوشت آن ها را نابودی می دانند؛ اما وقتی پای آمار و ارقام به بحث باز می شود، همه چیز تغییر می نماید. بعضی از همین کشورها جمعیت جوان و پویای کار دارند، اقتصادشان به شکل غیررسمی کار می نماید و بنابراین قابلیت آن را دارند که آینده متفاوتی را نسبت به آنچه رسانه ها یا سیاستمداران از کشورهای دیگر برایشان در نظر گرفته اند برای خود بسازند. در واقع اگر پیشداوری ها یا سوگیری های سیاسی در کار نبود، صحبت از زوال این کشورها هم به میان نمی آمد.

در خصوص داده های تاریخی هم همین رویکرد را می توان پیاده کرد. ما به ارقام اطمینان می کنیم چون آن ها را راهی علمی و معتبر برای تحلیل دنیا می دانیم. پس به صورت خود به خود، جای کمتری را به پیشداوری در فکرمان اختصاص خواهیم داد. اما نکته اینجاست که در دنیا امروز، بحث تاریخ به کلاس های علوم انسانی و مباحث بی پایان درباره مرزکشی ها و دشمنی ها محدود شده است و منابع لایزال تاریخی که می توانند رشد و توسعه جوامع امروزی ما را تا حدی تامین نمایند، مورد بی توجهی قرار گرفته اند.

در همین ایران خودمان که مأمن امپراتوری های پیچیده و بزرگی مثل هخامنشیان و ساسانیان و... بوده است، داده های تمدنی و تکنولوژیکی بزرگی از جوامع گذشته در قلب این سرزمین به جا مانده است که شاید واضح ترین نمودهایش را بتوان در معماری های پیچیده و روش های هوشمندانه در تامین آب، دیوان سالاری قاعده مند و مسایل مشابه مشاهده کرد. اما از آنجا که در بحث آموزش تاریخ بسیار ضعیف عمل نموده ایم، هیچ استفاده موثری هم از داده های موجود از گذشته سرزمینمان و حکومت ها و مردمانش نشده است. در کتاب به حساب تاریخ: 3495 عدد ضروری برای توضیح تاریخ و اقتصاد دنیا، با روش هایی برای ثبت آماری تاریخ آشنا می شویم که می توانند برای تدریس آسان تر تاریخ سرزمینمان و هم آنالیز دقیق تر اقتصاد و اجتماع باستانی در این سرزمین مورد استفاده قرار بگیرند.

این در حالی است که ما ارتباط تاریخ با علوم دیگر مثل اقتصاد را هم به مقدار کافی جدی نگرفته ایم. همه کارشناسان چنان غرق در تحولات سریع امروزی و فناوری اطلاعات تازه شده اند که فرصتی برای تأمل در گذشته و استفاده از ظرفیت هایش برای بهبود حال و آینده باقی نمانده است. اما آسمان در سرزمین ایران هنوز به رنگ آبی سابق است و جغرافیای متنوع ما همچنان پتانسیل های زیادی را در اختیار نسل تازه قرار می دهد. پس چه بهتر که راه های تعمق در گذشته و پل زدن به آینده را از این طریق بیشتر بکاویم.

شکی نیست که بر اساس الگوهای تاریخی، دوباره سرزمین و منطقه ما در آینده به اوج باز می شود و برای تحقق این هدف، باید این نکته را در فکر داشته باشیم که هر آنچه را که در گذشته باعث سقوط یا تضعیف حکومت ها و جوامع سرزمینی ما شده است، بشناسیم و برای برخورد احتمالی با سناریوهای مشابه در زمان حال آمادگی لازم را داشته باشیم. این کار با دسترسی به داده های معتبر، تحلیل آن ها و یافتن فرایندهای کاربردی برای استفاده در آینده امکانپذیر خواهد بود.

در عین حال، نوعی تداوم عمیق در زندگی نمادین ما وجود دارد. ما عمارت های بزرگ می سازیم تا هوش و خلاقیت خود را به رخ بکشیم و خود را مقید به مناسکی می دانیم که بخشی از هویت ما را شکل می دهند. همه ما آرمآن هایی داریم که برای تحققشان کوشش می کنیم. این دغدغه ها حداقل از زمان پیش از انقلاب کشاورزی، نوع بشر را درگیر خود نموده است. به رغم گذر از نقاط عطف فراوان در تاریخ بشر، همچنان الگوهای زیادی در تاریخ مشترک انسآن ها به جای مانده است که تغییر ننموده اند و کشف شان برای درک بهتر آینده هم لازم است. رسالت این کتاب همین است.

در این کتاب به توضیح حال جوامع دوره باستان: از 3000 سال پیش از میلاد تا 500 سال بعد از میلاد، قرون وسطی: 500 تا 1500 میلادی، دوره مدرن نخستین: سال 1500 تا 1800 میلادی و دوره مدرن: سال 1800 تا 2000 میلادی پرداخته شده است.

کتاب به حساب تاریخ/ 3495 عدد ضروری برای توضیح تاریخ و اقتصاد دنیا تالیف پیتر ترچین و دانیل هویر و ترجمه فرزانه سالمی در 336 صفحه و شمارگان 500 نسخه از سوی انتشارات امین الضرب منتشر شد.